Surowaniec Józef, Jąkanie a holistyczne aspekty logopedycznego oddziaływania.

Jąkanie (się)*
   Jąkanie się jest zaburzeniem płynności mówienia (wypowiadania się) a szerzej w ujęciu słownikowym to wada mowy przejawiająca się zniekształcaniem substancji fonicznej języka na płaszczyźnie suprasegmentalnej; charakteryzuje się zakłóceniem rytmu, tempa, melodii oraz płynności wysławiania się, dyskoordynacją ruchów oddechowo-fonacyjno-artykulacyjnych, mimicznych i gestykulacyjnych, niekiedy skurczem mięśni głośni, powtarzaniem oraz wypieraniem i wydłużaniem artykulacji głosek, zacinaniem się, nieplanowanymi pauzami; okresowo może występować spazmofemia, tj. przemijająca utrata zdolności mówienia; towarzyszące zaburzenia funkcji narządu oddechowego objawiają się płytkim, powierzchownym oddechem, często utratą większości powietrza przed rozpoczęciem wypowiedzi, mówieniem na wdechu, brakiem koordynacji między ruchami oddechowymi mięśni klatki piersiowej i jamy brzusznej, paradoksalnymi ruchami przepony (skurcze mięśni oddechowych są jednym z najczęstszych objawów jąkania się); w przypadku znacznie nasilonego jąkania się wypowiedzi mogą być niezrozumiałe (bataryzm) w związku z deformacją syntaktycznej konstrukcji wypowiedzi, z powodu wstawiania do niej wtrąceń dźwięków nieartykułowanych, przydźwięków, postękiwań i dodatkowych fonacji szmerowych (embolofrazja); występują zaburzenia fonacyjne głównie skracanie czasu fonacji, nadmierne ruchy krtani w czasie fonacji, toniczne zamykanie głośni lub kloniczne przerywanie fonacji samogłosek; skurcze mięśni narządu fonacyjnego uniemożliwiają otwarcie lub zamknięcie głośni, co utrudnia wytwarzanie głosu, a przy zamkniętej głośni powietrze wydostaje się z trudem w formie głosu, przy otwartej osoba jąkająca się mówi szeptem lub przerywa mówienie; zaburzenia artykulacyjne z kolei polegają przede wszystkim na zniekształcaniu wymowy spółgłosek, może się pojawiać nosowanie otwarte; w zaawansowanym jąkaniu występują objawy towarzyszące procesowi mówienia: współruchy mięśni twarzy, szyi, tułowia, kończyn górnych i dolnych; funkcjonalne zaburzenie mowy; wypowiedzi arytmiczne; jeden z trzech rodzajów zaburzeń mowy najczęściej występujących [37:253].
   Wielu autorów przyjmuje zgodnie, że jąkanie się nie jest jednostką chorobową, lecz swoistym zespołem objawów zaburzenia mowy. Podobnie w nomenklaturze światowej organizacji zdrowia jest kodowane jako zaburzenie: "F98.5 Jąkanie (zacinanie się) Zaburzenie to charakteryzuje się częstym powtarzaniem lub przeciąganiem dźwięków, sylab lub słów, albo częstymi wahaniami lub pauzami, które zaburzają rytmiczność toku wypowiedzi. Powinno być klasyfikowane jako zaburzenie tylko wtedy, jeśli jego stopień w wyraźny sposób upośledza płynność mowy". Nie obejmuje tików (F95) i mowy bezładnej (F98.8) [por. 4:I-363,III-102].
   Badaniem zjawiska jąkania się zajmują się specjaliści reprezentujący wielodyscyplinowy obszar nauk społecznych, głównie nauk o języku, nauk behawioralnych i nauk biomedycznych. Ale w praktyce to zainteresowanie różni się zasadniczo, gdyż każda dyscyplina naukowa ma swój odrębny charakter badań, jak i odrębne cele. Dla przykładu: o ile dla lingwisty ważne jest zjawisko niepłynnego mówienia/wypowiadania się, to dla logopedy usuwanie tego zaburzenia, z kolei dla psychologa ważne będzie zachowanie osoby jąkającej się, a dla logopedy wychowanie - przywrócenie płynności mówienia/wypowiadania się, dla lekarza ważne będzie leczenie schorzeń narządów mowy osoby jąkającej się (w postępowaniu medycznym), dla logopedy przezwyciężanie zaburzonych funkcji tych narządów (w postępowaniu pedagogicznym za pomocą metod pedagogik wyspecjalizowanych).
   I mimo, że jąkanie stanowi wielodyscyplinowy przedmiot badań, to uwalnianiem od niego osób jąkających się zajmują się głównie logopedzi. Bo celem logopedii i jest działanie naprawcze (korekcyjne, reedukacyjne, rewalidacyjne, wyrównawcze).
Czy od jąkania można się uwolnić? Pomagałem w tym zarówno dzieciom jak i osobom dorosłym. Z jakim powodzeniem?
   Dla przykładu: często obserwuję prowadzącego programy w telewizji regionalnej przez mojego dawnego podopiecznego, który posługuje się żywym słowem bezbłędnie, tj. płynnie - nie jąkając się. I jeszcze jeden przykład (byłego podopiecznego), który także przez pewien okres czasu prowadził programy w telewizji regionalnej a obecnie prezentuje się w regionalnej rozgłośni radiowej posługując się piękną polszczyzną elokwentnie, płynnie - nie jąkając się.
   Odpowiedzią na postawione wyżej pytanie będą również pozytywne wyniki, jakie uzyskuje w oddziaływaniu logopedycznym A. Bochniarz, który w przypadkach szczególnie nasilonego i powikłanego jąkania osiąga przywrócenie płynności mówienia/wypowiadania się [6; 7:79; 8:13].
   Te i inne przykłady, które można by tu przytaczać świadczą o realnych możliwościach uwalniania się od jąkania. Bywa jednak różnie, bywają i niepowodzenia w osiąganiu tego celu, szczególnie dotyczy to przypadków, gdy pojawiają się utrudnienia w organizowaniu oddziaływania korekcyjnego, często wynikającego z bagatelizowania pierwszych (jak i późniejszych) objawów niepłynnego wypowiadania się, uleganiu także sugestii pochodzącej od nielogopedów (czy też pseudologopedów), że wada sama ustąpi.
   Niepokoi w związku z tym fakt popularyzowania poglądów kontrowersyjnych a więc pewnej dezinformacji wypływającej z alternatywnego poradnictwa, w którym np. zaleca się stosowanie "metody wyczekiwania" (aż wada sama ustąpi). Okres takiego wyczekiwania najczęściej sprzyja utrwalaniu się wadliwego mownego stereotypu dynamicznego, sprzyja też nawarstwianiu pojawiających się stanów reaktywnych sprzężonych z jąkaniem, których później trudniej się pozbyć aniżeli samego jąkania się.
   Spotyka się też terapeutów bliżej nie określających, jaką odmianę terapii praktykują, nie zaznaczających też, że o oddziaływanie logopedyczne chodzi, którzy hołdują kontrowersyjnej tezie pogadzania osoby jąkającej się ze swoją wadą sugerując, że z wadą żyć można.
   Takie poglądy znajdują swoje odzwierciedlenie w postępowaniu/oddziaływaniu, w którym dominuje wręcz "uświęcanie" zaburzenia, jak i statusu "jąkały" zgodnie z głoszoną zasadą, że z jąkaniem można żyć. Celowi temu ma służyć pomoc w zrzeszaniu się osób jąkających się w kluby (np. Klub J, Klub Pomocy Jąkającym się) i związki (np. Polski Związek Jąkających się, PZJ), pomoc w organizowaniu Światowego Dnia Osób Jąkających się, wydawaniu własnych czasopism (np. "Słowo Wyboiste") oraz organizowaniu wspólnych imprez i obozów [5; 40].
   Motto na stronie głównej Polskiego Związku Jąkających się w Internecie brzmi: "Jąkania nie traktujmy jak najgorszego wroga z którym ciągle mamy walczyć, lecz jak najlepszego przyjaciela z którym mamy wspólnie żyć" [5: str. główna]. Nie podkreśla się przy tym, że jest to pogląd kontrowersyjny. Nie pozostawia się więc osobie jąkającej się możliwości dokonania wyboru: żyć bez jąkania, czy też z jąkaniem. W związku z tym ma to znamiona jawnej dezinformacji.
   A. Wójtowicz (prezes Polskiego Związku Jąkających się) apeluje także na stronach Internetu o propagowanie potrzeb osób jąkających się w mediach [40]. Tymczasem, spójrzmy, jak ten problem traktują media? Telewizja dla przykładu zadziwia nas faktem jednostronnego popularyzowania programów, w których telewidz dość często ogląda osoby popisujące się niepłynnym sposobem wypowiadania się, postękiwające, zacinające się, jąkające się natomiast unika się równocześnie pokazywania sukcesów w uwalnianiu się od jąkania. W takich momentach zadaję sobie nawet pytanie: czyżby nam nastawała moda na jąkanie (kreowanie mody na jąkanie)? Czyli, że telewizja zamiast pomagać osobom jąkającym się w uwolnieniu od jąkania się dopuszcza informacje odmienne o treści irracjonalnej, że nie powiem wręcz destrukcyjnej. Gdyż w pewnym sensie promuje jąkanie (promuje zaburzenie). To nic innego, jak popularyzowanie wzoru negatywnego, to aprobata i akceptacja wadliwej mowy, to godzenie się z wadą. Przy tym trzeba zaznaczyć, że odbiór cudzej wypowiedzi (m. in. i tej z ekranu) jest procesem zmysłowym i jako taki rejestruje się w pamięci a także utrwala. Dla telewidzów szczególnie tych najmłodszych, to gotowy wzór do naśladowania. Przecież często obserwuje się naśladowanie przez dzieci niepłynnego sposobu wypowiadania się osób z najbliższego ich otoczenia (np. członków rodziny). Przy tym jąkliwy sposób wypowiadania się może się udzielać bezwiednie.
   Z wyżej omówionymi łączy się szum informacyjny pozamedialny oparty na poradnictwie alternatywnym i zaleceniach niekompetentnych, dezorientujących osoby jąkające się. Wymienić tu można porady "wyczekiwaczy" (metoda wyczekiwania: aż wada sama ustąpi) oraz metodę uników i nicnierobienia, co kontrastuje z trendami postępowania/oddziaływania aktywnego. W tym szumie informacyjnym odnotowuję też dezorientujące niekompetentne zalecenia, np. o niestosowaniu echokorekcji, o braku potrzeby wprawek w głośnym czytaniu (czytaniu chóralnym), o braku potrzeby zwalniania tempa mówienia i wiele innych oraz głoszenie kontrowersyjnej tezy, że jąkanie jest objawem nieprzystosowania się do świata (to ostatnie z wideofilmu A. Bochniarza) [6].
   Do kontrowersyjnych tez należy zaliczyć także pogląd, że jąkanie najlepiej się utrwala, gdy jest zauważane (stąd też zalecenie: nie zauważać go i żyć z wadą), że im bardziej chcemy się pozbyć wady, tym bardziej ona się nasila, że jest prawidłowością, że "im bardziej zwracamy uwagę na to, by pozbyć się swej wady, tym intensywniej ona występuje" [33:51] oraz że jest to mechanizm obronny organizmu [zasłyszane na zjeździe naukowym Polskiego Towarzystwa Logopedycznego]. Tymczasem, teza o jąkaniu jako mechanizmie obronnym organizmu, zdaniem M. Grzywak-Kaczyńskiej (1971), może dotyczyć tylko czwartej części dzieci, nie zaś całej populacji. Powyższe, jak sądzę, nie sprzyjają mobilizowaniu jąkających się do wysiłku na rzecz troski o doskonalenie swojej płynności mownej.
   Uwadze autorów głoszonych kontrowersyjnych tez o niezauważaniu jąkania, o nicnierobieniu, o wyczekiwaniu aż wada sama ustąpi, czy też o pogadzaniu osoby jąkającej się z wadą jedynie polecić można tragizujące w treści listy, jakie napływają do redakcji czasopism, np. "Zdrowia", do redakcji rozgłośni radiowych, telewizji oraz bezpośrednio do logopedów. Płacz i rozpacz oraz stany bezradności często towarzyszą jąkaniu (por. płacz nastolatki z wideofilmu A. Bochniarza) [6]. Pozostaje tylko żywić nadzieję, że wymienione wyżej kontrowersyjne tezy nie pochodzą od logopedów.
   Osoby z najbliższego otoczenia jąkających się przejawiając wielką życzliwą troskę (często jest to rodzinna troska) starają się nauczać poprawnego płynnego mówienia/wypowiadania się, a kiedy nie mogą sobie poradzić z problemem poszukują pomocy - rady kompetentnej (a nie bałamutnej).

Nie jąkanie się
   Jak zatem postępować w praktycznym oddziaływaniu logopedycznym od momentu pierwszego zetknięcia się z osobą jąkającą się poszukującą pomocy. Przede wszystkim, w każdym oddzielnym przypadku należy - jak sądzę - rzetelnie informować o szansie całkowitego uwolnienia się od jąkania lub o możliwości ewentualnego złagodzenia samych objawów zaburzenia (to ostatnie w przypadku niemożności wyeliminowania przyczyn wywołujących jąkanie się). Wybór oczywiście należał będzie do osoby jąkającej się, która zechce uwolnić się od jąkania, czy też żyć z jąkaniem. Powyższa informacja stanowi początek interwencji (opieki) logopedycznej.
   Oddziaływanie logopedyczne a oddziaływanie medyczne w przypadku jąkania się
W przypadku objawów jakiegokolwiek uszczerbku na zdrowiu osoby jąkającej się należy sugerować jej potrzebę konsultacji lekarskich (najczęściej u pediatry, internisty, laryngologa, foniatry, stomatologa, ortodonty, neurologa, psychiatry). Logopeda sam nie rozpoznaje schorzeń i leków nie ordynuje, tj. leczeniem się nie zajmuje, gdyż nie ma żadnych uprawnień lekarskich. Rozpoznawanie schorzeń i przeprowadzanie leczenia odbywa się w odrębnym postępowaniu medycznym. Logopeda zajmuje się wyłącznie zaburzeniem mowy - w postępowaniu pedagogicznym.

"Leczenie" jąkania
   "Leczeniem" jąkania (a nie osoby jąkającej się!) zajmują się głównie lekarze, którzy nie uściślają kiedy leczą a kiedy edukują (reedukują), posługując się jednym terminem: "leczenie" jąkania. Odzwierciedlają to liczne publikacje, dla porównania: Ł. Z. Andronowa (1993), Ł. Z Arutiunian (1993), N. M. Asatiani i I. O. Kałaczewa (1983), M. I. Bujanow (1984), Z. Chrzanowski (1954), B. Z. Drapkin (1992), L. Handzel i B. Weiss (1959), M. I. Łochow i G. A. Wartanian (1989), M. I. Łochow i J. A. Fiesienko (2000), Ł. J. Missułowin (1988), A. Mitrinowicz (1952), S. Najmanowicz (1938), G. D. Nietkaczew (1911), J. B. de Quiros (1972, 1975), J. M. Seweryn (1931), W. Szreniawska i I. Styczek (1952).
   O "leczeniu" jąkania za pomocą operacji chirurgicznej (podcinania lub wycinania części języka) pisze Le Brun (1841). Podstawą teoretyczną takich bolesnych operacji był pogląd, że usunie się w ten sposób stan skurczowy w narządach mownych. Operacje polegały głównie na podcinaniu lub wycinaniu około 3/4 cala tkanki języka [16].
   O "leczeniu" jąkania informują nas szczególnie liczne publikacje lekarzy-foniatrów: W. Ołtuszewskiego (1892, 1902), H. Gutzmanna (1893), J. B. de Quirosa (1975), M. Seemana (1927).
   O sanatoryjnym "leczeniu" jąkania informuje nas A. Rozentalowa (1971), które sprowadza się do uspokajania oraz wzmacniania funkcji układu nerwowego.
Opis czterech metod "leczenia" jąkania przedstawia nam J. M. Seweryn (1931), które omawia na przykładzie zakładów leczniczych dla jąkałów w Warszawie, Londynie, Paryżu, Wiedniu i Monachium.
   Kompleks metod stosowanych w "leczeniu" jąkania przedstawiają N. M. Asatiani i I. O. Kałaczewa (1983).
   Podobnie wielu innych autorów "leczy" jąkanie, np. S. Syc (1908), K. Maleszewski (1851), J. Kałużyński (1975).

Jąkanie a psychoterapia
   O "leczeniu" jąkania za pomocą psychoterapii informuje nas H. Pacułt (1971). Autorka wykorzystała w tym celu niektóre elementy autogenicznego treningu Schultza.

Jąkanie a hipnoterapia
   Stosowanie sugestii jawnej (psychoterapia) jak i hipnozy (hipnoterapia) powoduje efekt krótkotrwały.

Jąkanie a farmakoterapia
   W XIX wieku jąkanie łączono z patologicznym stanem układu nerwowego. Znalazło to swoje odzwierciedlenie i w "leczeniu" jąkania gdzie to obok psychoterapii i hipnoterapii stosowano farmakoterapię.
   W przypadku farmakoterapii najczęściej obserwuje się jednak uzyskiwanie połowicznych rezultatów, po chwilowej poprawie płynności mówienia następują zwykle nawroty zaburzenia o bardziej nasilonych objawach.
   Zarówno farmakoterapia (oddziaływanie za pomocą leków), hipnoterapia, jak i psychoterapia (oddziaływanie psychologiczne) mogą pomóc w osłabieniu lub wyeliminowaniu szeregu drugorzędnych nawarstwień na sferę psychiczną, jak strach (fobie), stany lękowe, depresje, frustracje, mogą pomóc wzmocnić wiarę w możliwość przezwyciężenia zaburzenia oraz poprawić błogostan psychiczny, ale stan płynności mówienia/wypowiadania się albo poprawia się chwilowo, albo pozostaje niezmiennym, gdyż utrwalony patologiczny stereotyp dynamiczny narządów mowy szybko wróci do poprzedniego stanu. Następuje recydywa (nawrót) i nasilenie się nawarstwień drugorzędnych.
   Orientacja na "leczenie" jąkania ma swoich zwolenników i dzisiaj. Tradycją już utrwalone poglądy funkcjonują nadal.
   "Leczeniem" jąkania zajmują się i nielekarze - niektórzy "logopedzi" (pseudologopedzi, pseudolekarze, pseudoterapeuci) [por. hasło "logopeda" i "logopedia" na stronach Wirtualnej Polski].
   Tymczasem jąkanie nie jest klasyfikowane w Międzynarodowej Statystycznej Klasyfikacji Chorób i Problemów Zdrowotnych jako choroba lecz jako zaburzenie mowy (F98.5) i jako takie kwalifikuje się do usuwania go w postępowaniu nie medycznym lecz pedagogicznym. Dla przykładu: jąkanie histeryczne występujące w przypadku histerii, gdzie leczeniu podlega osoba z powodu histerii a nie jąkania się współwystępującego z histerią. Jąkanie natomiast będzie przezwyciężane w postępowaniu pedagogicznym -logopedycznym.

Holistyczne podejście w postępowaniu logopedycznym
   W teorii rozwoju zapoczątkowanej przez Jana Christiana Smutsa głoszącej, że całość nie da się sprowadzić do sumy części pojęcie człowieka jako całości funkcjonalnej oznacza, że zarówno w diagnozowaniu, jak i w procesie korekcyjnym osoba powinna być traktowana jako jedność psychosomatyczna, gdyż wszelkie działanie na jej ciało wywiera wpływ na jej psychikę i odwrotnie, każdy impuls psychiczny nie pozostaje bez wpływu na ciało [34:441; 29:255].
   Teoria holistycznego podejścia wyklucza zatem określanie całości osoby jej częścią, np. nogą (ty nogo "stołowa") lub jej zaburzeniem, np. niemową (z powodu nie mówienia), jąkałą/balbutem (z powodu jąkania się) zwykle w kontekście zabarwienia pejoratywnego.
   W definicji jąkania przytoczonej na wstępie wymienia się wielość czynników składających się na to zaburzenie mowy i podkreśla się m. in. że jest ono nader złożoną wadą mowy. Ta wielość czynników warunkujących zjawisko jąkania się wymaga zatem całościowego (holistycznego) spojrzenia i traktowania go zarówno jeśli chodzi o badanie diagnostyczne, oddziaływanie profilaktyczne (zapobieganie jego pojawieniu się), czy też usuwanie go z życia osoby jąkającej się. Determinuje tym samym proces korekcyjny oraz sylwetkę logopedy (dodajmy: logopedy wirtualnego już) - profesjonalnego mistrza.
   Obok wymienionych wyżej orientacji dotyczących przezwyciężania jąkania pojawiają się różne trendy i w metodyce logopedycznej. Dla przykładu, w latach 70-tych w oddziaływaniu korekcyjnym koncentrowano się wybiórczo (parcjalnie) na poszczególnych wadach a nawet prowadzono spory, którą z wad usuwać wcześniej, a którą później, np. czy jąkanie wcześniej, czy też dyslalię (w przypadku sprzężonych wad). Potocznie mówiło się też o dzieciach - ofiarach parcjalnego podejścia. Ten okres mamy za sobą.
   Zintegrowane formy edukacji pozwalają nam spojrzeć na osoby podopieczne nieco inaczej. Jąkanie się dotyczy najbardziej złożonych czynności człowieczego mózgu - myślenia i mówienia. Zadajmy sobie pytanie, a w jakich warunkach ten ważny narząd funkcjonuje w przypadku osób jąkających się, czy aby w zgodzie z wymogami psychohigieny (higieny psychicznej, zdrowia psychicznego, komfortu psychicznego, tj. błogostanu psychicznego).
   Badanie dyspozycji psychicznej jąkających się prowadzonych na przestrzeni dziesięciolecia wykazały m. in. występowanie chwiejnej (labilnej) sprawności umysłowej, zależnej od okresowych stanów permanentnego zmęczenia (nie ustępującego nawet po dłuższym wypoczynku wakacyjnym oraz zalecanej specjalnej relaksacji) [35:54], braku komfortu psychicznego, nie przestrzeganie higienicznego trybu życia i brak antidotum na zmęczenie umysłowe, które wynikało z wadliwie rozłożonego wysiłku umysłowego [35:55].
   Z przeprowadzanych wywiadów i obserwacji prowadzonych podczas procesu korekcyjnego szczególnie w przypadkach recydyw (nawrotów) jąkania czy też utrudnionego przebiegu procesu korekcyjnego konstatowano, że są to przypadki związane z rodzinami patologicznymi, lub niepełnymi, z dyskomfortem psychicznym, z brakiem zaspokajania potrzeb ruchowych, z nieracjonalnym rozłożeniem czynności dobowych w tym i rekreacyjnych oraz relaksacyjnych, nie ekologicznym środowiskiem, permanentnym zmęczeniem itd., itp.
   W takich przypadkach logopeda nie może się ograniczać jedynie do stosowania technik i metod korekcyjnych celem przezwyciężenia zaburzenia mowy, pokonania trudności artykulacyjnych czy usunięcia wady wymowy ale powinien uwzględniać w swoim oddziaływaniu także elementy pedagogizacji rodziny podopiecznego, instruktażu najbliższego otoczenia w aspekcie holistycznego oddziaływania - oddziaływania kompleksowego.

* Nawiązuję do nomenklatury i oznaczeń kodowych zawartych w 3-tomowym tłumaczeniu Międzynarodowej Statystycznej Klasyfikacji Chorób i Problemów Zdrowotnych ICD-10 (Rewizja dziesiąta) opublikowanym w języku polskim przez Uniwersyteckie Wydawnictwo Medyczne "Vesalius", któremu Dyrektor Generalny Światowej Organizacji Zdrowia przyznał prawa do przetłumaczenia i wydania tekstu klasyfikacji. Rewizja dziesiąta wprowadza nowe oznaczenia kodowe alfanumeryczne, dla przykładu: jąkanie otrzymało kod F98.5 [4:I-363,III-102] podczas gdy w poprzedniej Rewizji dziewiątej i opartej na niej DSM-IV (opracowanej na użytek psychiatrii) miało oznaczenie 307.0 [36:127; 37:253].

Bibliografia
1. Андронова Л. З., 1993, Как лечить заикание, Москва.
2. Арутюнян Л. З., 1993, Как лечить заикание, Москва.
3. Асатиани Н. М., Калачева И. О., 1983, Комплексный метод лечения заикания у детей дошкольного возраста, „Советская медицина” 2, 110-113.
4. Bartkowski S. i współautorzy (Komitet Naukowy), Brykczyńska C. i współautorzy (Zespół tłumaczy), 1994 – 1997, Międzynarodowa Statystyczna Klasyfikacja Chorób i Problemów Zdrowotnych. Rewizja dziesiąta. ICD-10, Uniwersyteckie Wydawnictwo Medyczne „Vesalius”, Tom I w 1994, Tom III w 1997, Kraków.
5. Bez autora, Polski Związek Jąkających się, Strona Główna w Internecie, http://www.pzj.pl/
6. Bochniarz A., Jąkanie i środki pomocy, Wideofilm autorski, Żory.
7. Bochniarz A., 1985, Gestykulacja i rytm mowy, Zagadnienia Wychowawcze a Zdrowie Psychiczne, 1(1985), s. 79-85.
8. Bochniarz A., 1994, Warunki efektywnej terapii jąkania, Logopedia 21(1904), s. 13-23.
9. Бурянов М. И., 1984, О лечении заикания с помощью поведенческой терапии, „Дефектология” 4(1984), 86-88.
10. Chrzanowski Z., 1954, O leczeniu jąkania, „Otolaryngologia Polska” 8(1954), 81-84.
11. Драпкин Б. З., 1992, Комплексный метод лечения заикания у подростков, [w:] Н. П. Вайзман (ред.), Психотерапия в дефектологии, Москва.
12. Grzywak-Kaczyńska M., 1971, Zaburzenia emocjonalne u dzieci i młodzieży szkolnej, [w:] M. Grzywak-Kaczyńska, E. Węgrzynowicz (red.), Problemy psychoterapii, t. II, Warszawa.
13. Gutzmann H., 1893, Zasady racjonalnej terapii jąkania, Gazeta Lekarska, Rok XXVIII.
14. Handzel L., Weiss B., 1959, Współczesne leczenie jąkania, „Polski Tygodnik Lekarski” 14, 1308-1312.
15. Kałużyński J., 1975, Relaksacja jako metoda opanowania tremy u jąkających się, [w:] T. Gałkowski (red.), Wybrane zagadnienia z defektologii, Wydanie ATK, Warszawa, t. III, 379-414.
16. Le Brun [Aleksander], 1841, Leczenie jąkania się za pomocą nowej chirurgicznej operacji. Wyjątek z pisma nadesłanego Instytutowi Francji przez J. F. Dieffenbacha, Pamiętnik Towarzystwa Lekarskiego Warszawskiego 5(1841), 239-248.
17. Лохов М. И., Вартанян Г. А., 1989, Заикание: новые подходы к лечению, „Журнал невропатологии и психиатрии” т. 89, вып. 3, 68-73.
18. Лохов М. И., Фесенко Ю. А., 2000, Заикание и логоневроз. Дягностика и лечение, Сотис, Санкт-Петербург.
19. Maleszewski K., 1851, O wadach mowy, mianowicie o zająkaniu się i sposobach zaradzania, Pamiętnik Towarzystwa Lekarskiego Warszawskiego, 26(1851), 118-141.
20. Миссулович Л. Я., 1988, Лечение заикания, „Медицина”, Ленинград.
21. Mitrinowicz A., 1952, Jąkanie: przyczyny i leczenie, Wydanie 2. uzupełnione i rozszerzone, Państwowy Zakład Wydawnictw Lekarskich, Warszawa.
22. Najmanowicz S., 1938, Jąkanie. Przyczyny i leczenie. Praktyczny podręcznik dla cierpiących, rodziców, nauczycieli i lekarzy szkolnych, Nakładem autora, Warszawa.
23. Неткачев Г. Д., 1911, Новый способ лечения заикания и его противники, издательство МГУ, Москва.
24. Ołtuszewski W., 1892, O zboczeniach mowy: jąkaniu i bełkotaniu, Medycyna 20, 429-433, 450-453.
25. Ołtuszewski W., 1892a, Istota, przyczyny i leczenie jąkania i wadliwego wymawiania. Próba popularnego wykładu fizjologii i patologii mowy, Przegl. Ped. 9, 259-261.
26. Pacułt H., 1971, Próby leczenia jąkania u dzieci psychoterapią opartą na niektórych elementach autogenicznego treningu Schultza – prowadzone od kwietnia 1964 r. do kwietnia 1968, [w:] M. Grzywak-Kaczyńska, E. Węgrzynowicz (red.), Problemy psychoterapii, Warszawa, t. II, 373-383.
27. Quiros J. B., de, 1972, Le traitement du begaiement, „Bulletin d'Audiophonologie” 2, 37-63.
28. Quiros J. B., de, 1975, Leczenie jąkania, [w:] T. Gałkowski (red.), Wybrane zagadnienia z defektologii, Wyd. Akademii Teologii Katolickiej. T. III, 173-199, Warszawa.
29. Reber A. S., 2000, Słownik psychologii, pod redakcją naukową prof. dr hab. Idy Kurcz i prof. dr hab. Krystyny Skarżyńskiej, Wydawnictwo Naukowe Scholar, Warszawa.
30. Rozentalowa A., 1971, Sanatorium ortofoniczne (profil organizacyjno-leczniczy), Psychiat. Pol., t. V, nr 3, 335-339.
31. Seeman M., 1927, O jąkaniu i leczeniu jego, Polski Przegląd Otolaryngologiczny, Rok IV.
32. Seweryn J. M., 1931, Jąkanie i jego leczenie (opis metod zakładów leczniczych dla jąkałów) w Warszawie, Londynie, Paryżu, Wiedniu i Monachium, Drukarnia Salezjańska, Warszawa.
33. Skoczek A., 1987, Propozycje metod terapii jąkających się dzieci w młodszym wieku szkolnym, [w:] L. Kaczmarek, B. Adamczyk (red.), Jąkanie, Lublin.
34. Sobol E. (red.), 1995, Słownik wyrazów obcych. Wydanie nowe, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa.
35. Surowaniec J., 1987, Dyskomfort psychiczny jąkających się dzieci w wieku szkolnym i w wieku młodzieżowym, [w:] L. Kaczmarek, B. Adamczyk (red.), Jąkanie, UMCS, Zakład Logopedii i Instytut Fizyki, Polskie Towarzystwo Logopedyczne, Lublin.
36. Surowaniec J., 1992, Słownik terminów logopedycznych, Wyższa Szkoła Pedagogiczna im. KEN w Krakowie.
37. Surowaniec J., 1999, Logopedyczny słownik terminologii diagnostycznej, Wydanie drugie poszerzone, „Edukacja”, Kraków.
38. Syc S., 1908, Jąkalstwo i jego leczenie, Nakładem autora, Kraków
39. Szreniawska W., Styczek I., 1952, Leczenie jąkania, Wiadomości Lekarskie 5(1952), 17-22.
40. Wójtowicz A., Światowy Dzień Osób Jąkających się – 2001, http://www.pzj.org.pl