Surowaniec Józef, Funkcja pieśni religijnych i patriotycznych w praktyce
logopedycznej.
Temat dyskursu dotyczy logopedii - samodzielnej nauki pedagogicznej
o wadach (naruszeniach, deficytach, zaburzeniach) mowy, sposobach zapobiegania
ich powstawaniu i metodach postępowania korekcyjnego [6].
W dobie społeczeństwa informacyjnego
- multimediów i hipermediów, które bardzo aktywnie uczestniczą w tworzeniu językowego
obrazu świata zarówno dzieci, jak i osób dorosłych, zastanawiamy się nad funkcją
śpiewu/śpiewania w życiu człowieka. Pomimo zdominowania przez mass media niemalże
wszystkich sfer naszego życia publicznego, a w szczególności edukacji (w tym
i tej wirtualnej, ustawicznej, dystansowej), pieśni i śpiewanie nadal pełnią
swoje tradycyjnie utrwalone funkcje.
Wyrastamy, wychowujemy się i żyjemy w Polsce w atmosferze:
a) pieśni - naszych korzeni patriotyczno-religijnych, jak: "Boże coś Polskę"
[1], najstarszej pieśni religijnej "Bogurodzica" (pierwszy polski
hymn narodowy - carmen patriae), "Rota" [3]; b) pieśni religijnych:
kolęd, pieśni wielkanocnych, pieśni wielkopostnych (spotkania z pieśnią religijną,
np. Ogólnopolskie Festiwale Piosenki Religijnej, Kartuskie Festiwale Piosenki
Religijnej i inne); c) pieśni żołnierskich, np. "Pieśń Legionów Polskich
we Włoszech" - pierwotnie "Mazurek Dąbrowskiego", "Czerwone
maki pod Monte Casino"; d) ulubionych melodii rodziców, dla przykładu:
jeśli rodzic uczestniczył w dwu kampaniach wojennych, codziennie raczył swoją
rodzinę pieśniami żołnierskimi, takimi jak: "Rozmaryn" (O mój rozmarynie
rozwijaj się…), "Białe róże" (Rozkwitały pęki białych róż…).
Dodajmy: pieśni śpiewane bardzo często w domach rodzinnych na różne sposoby
(chóry jedno- i wielogłosowe). W domach rodzin religijnych dzień wita się pieśnią
Kiedy ranne wstają zorze, a żegna pieśnią Wszystkie nasze dzienne
sprawy, śpiewa się kolędy (przy choinkach i szopkach domowych oraz w kościołach,
a także w telewizji), pieśni żałobne itp. W maju śpiewa się przed kapliczkami,
figurami (na wsi) i w kościołach. Śpiewa się podczas pielgrzymek do Częstochowy,
Kalwarii i innych miejsc kultu religijnego. Wszystkim obrzędom kościelnym towarzyszy
śpiewanie (i to nie tylko podczas mszy śpiewanych i procesji), często przy udziale
chórów kościelnych. Niezwykłe chóralne śpiewanie było oprawą wizyt papieskich,
gdzie śpiewało około 1,5 miliona ludzi (a chór im liczniejszy, tym korzystniej
wpływa na utrwalanie płynnego, łącznego, śpiewnego wysławiania się). Tym samym
można stwierdzić, że śpiewanie pieśni religijnych w życiu Kościoła stanowi nieodłączną
część wszystkich obrzędów kultowych (zarówno w kontekście religijnym, jak i
patriotycznym).
Śpiewanie w takim wymiarze to dobrodziejstwo, i to wszechstronne.
Rozważania o walorach religijnego śpiewu można by rozpocząć od stwierdzenia
natury ogólnej: śpiewanie nam nie szkodzi (żadnych przeciwwskazań), a zapewnia
same korzyści. Śpiewanie łączy ludzi. Już samo słuchanie śpiewanych tekstów,
osłuchiwanie się (percepcja) jest procesem utrwalającym ślad pamięciowy śpiewanej
pieśni - ekspresji słownej. Śpiewanie korzystnie wpływa m.in. na rozwój słuchu
zarówno ogólnego, muzykalnego, jak i fonemowego. Podczas słuchania śpiewu następuje
rozwój pamięci oraz wyobraźni słuchowej. Śpiewanie sprzyja ukształtowaniu mechanizmu
płynnego i skoordynowanego wypowiadania się, gdyż zarówno w śpiewaniu, jak i
w mówieniu uczestniczą te same narządy mowne. Nawet osoby jąkające się w śpiewie
nie jąkają się, a następnie płynnie wypowiadają teksty uprzednio śpiewane (czyli
od śpiewu do płynnego mówienia). To dobrodziejstwo, które oddziałuje korzystnie
na koordynację ruchów mięśni oddechowo-fonacyjno-artykulacyjnych. Śpiewanie
sprzyja doskonaleniu funkcji głosotwórczej, pogłębieniu rozmachu oddechowego
i wydłużeniu fazy wydechowej, intensyfikując tym samym proces oddychania. Czynność
śpiewania sprzyja niwelowaniu lub pomniejszaniu (łagodzeniu) napięć (skurczów)
w mięśniach narządów mowy. Z tego też względu stanowi antidotum w przypadku
jąkania i wielu innych wad mowy. Niezwykle wyszukana treść tekstu pieśni rozwija
myślenie werbalne, wzbogaca zasób słowny języka, służy także poprawie wymawiania
tekstów słownych. Śpiew/śpiewanie wchodzi w skład systemów relaksacyjnych. W
śpiewoterapii (i w autośpiewoterapii) śpiewanie (śpiewogranie, śpiewomuzykowanie,
śpiewogwizdanie) sprzyja wyciszeniu i uspokojeniu.
Spójrzmy także na problem w kontekście troski o jakość własnego
żywego słowa - kultury słowa: mówionego (głoszonego), śpiewanego, czytanego,
pisanego. Na kulturę językową pojedynczej osoby składa się wiedza o języku oraz
dbałość o poprawne posługiwanie się nim, unikanie błędów, unikanie wyrazów obscenicznych,
zbędnych czy też niewłaściwie używanych zapożyczonych z języków obcych, wreszcie
przestrzeganie norm językowych. Kultura językowa osoby zależy zatem od jej poziomu
wiedzy, gotowości jej pogłębiania, wrażliwości na walory języka i woli doskonalenia
go [5, s. 186].
Żywe słowo dla przedstawicieli takich zawodów, jak: aktor,
ksiądz, adwokat, nauczyciel nadal stanowi podstawowe narzędzie umiejętności
instrumentalnej - oratorskiej i przejawianie stałej troski o wysoką kulturę
tegoż słowa, o higienę głosu i sprawność narządów mowy leży w interesie wyżej
wymienionych.
Logopedom znana jest na przykład afonia kaznodziejów,
łac. aphonia clericorum (uwięźnięcie głosu w krtani u kaznodziejów),
tj. afonia duchownych oratorów, a także aftongia, łac. aphthongia,
tj. kurcz mówców, czyli spazm oratorów [4, s. 66 i 68]. Czy zatem katecheci
i duszpasterze nie powinni upatrywać w śpiewie i tym religijnym sprzymierzeńca
w zapobieganiu wyżej wymienionym wadom? Przy tym troska o kunszt swojego śpiewu
w przypadku katechetów i duszpasterzy może się łączyć z ich oddziaływaniem sprzyjającym
rozbudzaniu u podopiecznych zamiłowania do śpiewania, tak aby stało się ono
pasją.
Czymże jest śpiewanie w oddziaływaniu logopedycznym, czym
jest czynność śpiewania na potrzeby praktyki logopedycznej? Przede wszystkim
korzystnie wpływa na rozwój mowy dziecka. Czynność ta jest preferowana przez
dzieci, każde dziecko uwielbia śpiewanie (intonuje w każdej sytuacji), które
jest swoistą formą jego wypowiedzi. Śpiew w życiu dziecka przedszkolnego jest
czynnością dominującą ("przedszkolni śpiewacy", "rozśpiewani
przedszkolacy"). Zwykle w trzecim roku życia zaczyna ono śpiewać własne
piosenki (twórczość muzyczna), niemniej należy zachęcać je i do naśladowania
śpiewu innych.
Wspólne śpiewanie/zaśpiewanie stanowi ważny element systemu
relaksowego i śpiewoterapii (melodioterapii). Fenomen śpiewoterapii polega na
tym, że jest najlepszym antidotum na niepłynność mówienia/wypowiadania się,
poprawia dykcję (pomaga w jej utrzymaniu), ustawia głos na odpowiednim poziomie,
rozluźnia napięcia mięśni płaskich. Kto często śpiewa, ten nie ma trudności
w płynnym, śpiewnym, patetycznym wysławianiu się.
Tekst śpiewany bliski jest tekstowi mówionemu i w podobny
sposób przekazuje ekspresję słowną (mowną), np. "Krakowiaczek ci ja, wiem,
że czas przemija" albo "Krakowiaczek jeden miał koników siedem, pojechał
na wojnę, został mu się jeden". Śpiew/śpiewanie towarzyszy człowiekowi
przez całe życie (od dzidziusia do dziadziusia) i jest elementem edukacji na
całym świecie. Oprócz funkcji dydaktycznej, modlitewnej, rozrywkowej, relaksowej
spełnia także funkcję terapeutyczną, rewalidacyjną i kompensacyjną (wyrównawczą).
Jak zatem w kontekście oddziaływania logopedycznego traktować
śpiew religijny? Z racji kultury żywego słowa najstosowniej byłoby aby kontekst
pieśni/piosenek patriotyczno-religijnych łączył się z korygowanym elementem
językowym. Tym bardziej że niektóre teksty, np. modlitewnego śpiewania, stanowią
tzw. zautomatyzowane ciągi mowne i mogą służyć do utrwalania płynnego sposobu
wysławiania się (dla przykładu tekst "Ojcze nasz" i "Zdrowaś
Mario" śpiewane i mówione). W postępowaniu/oddziaływaniu logopedycznym
często zaleca się: dużo śpiewaj, żyj w przyjaźni ze śpiewem i często funduj
sobie śpiewanie w wykonaniu własnym (autośpiewoterapia). Śpiewanie przecież
jest przyjemnością.
Teksty śpiewanych kolęd, kołysanek, nasenek, pastorałek,
śpiewanek, pieśni, piosenek relaksacyjnych itp. szczególnie w wykonaniu własnym
stanowią nieapteczny środek stosowany w korekcji (jak i autokorekcji) wad mowy,
który funkcjonuje automatycznie i bezwiednie.
Łączone ze śpiewem/śpiewaniem zabawy głosowe (onomatopeiczne
naśladowanie głosu zwierząt lub odgłosu różnych czynności); zabawy słowem, a
w szczególności: aforyzmy, aliteracje, anagramy, anegdoty, antonimy (zestawione),
bajania góralskie, bajki (opowiadane, czytane), baśnie, ciekawostki dowcipy,
fraszki, hasła reklamowe (powtarzane), humoreski, hybrydy słowne, inwokacje,
kawały obiegowe, klaskanki, lingwołamki, literówki zrymowane, logatomki, metafory,
mętowanie, onomatopeiczne głosy zwierząt, opisy, opowiadania, parafrazy, paronimy,
pary wyrazów opozycyjnych, pogwarki, polskie nazwiska i nazwy miast, porzekadła,
powiedzonka różnego rodzaju, przekręty wyrazowe, przezwania zwierząt, przypowieści
historyczne, przysłowia, przywoływanie zwierząt, rebusy fonetyczne, rodziny
wyrazowe, rymowane wierszyki, rymowanki, rymy, rytmizowanki, synonimy dobrane,
tautogramy, teksty reklamowe (promocyjne), wersy, wiersze z morałem, wprawki
dykcyjne, wyliczanki, wypominanki, wywracanki, zabawy mentalne, zabawy metafonologiczne,
zabawy metamorficzne, zabawy metapragmatyczne, zabawy metasyntaktyczne, zabawy
słowne, zabawy "walki", zabawy z rymem, zabawy z dźwiękiem mowy, zabawy
z sylabami, zagadki, zaklęcia, zamienianki, złote myśli, żarty oraz inne związane
z utrwalaniem płynnego sposobu wypowiadania się stanowią przyjazny kontekst
kulturowy w oddziaływaniu logopedycznym. [5, s. 194].
Bibliografia
1. Feliński A. i Górecki A. (słowa), 2004, Boże coś Polskę, http://www.16wdh.pl/spewnik/s044.htm#top
2. Nowak A. (oprac.), 2002, Bogurodzica, http://www.wsp.pl/whk/zabytki/bogurodzica.html
3. Preis U., 2003, Rota, http://historia.pgi.pl/rota.html
4. Surowaniec J., 1999, Logopedyczny słownik terminologii diagnostycznej, wydanie
drugie poszerzone, Oficyna Wydawnicza "Edukacja", Kraków.
5. Surowaniec J., 2002, Konteksty zaburzonej mowy w metodycznym ujęciu logopedii
szkolnej, [w:] J. Kida, L. R. Wovk (red.), Konteksty kulturowe w szkolnej edukacji
językowej w Polsce i za granicą, Wydawnictwo Uniwersytetu Rzeszowskiego, Rzeszów.
6. Surowaniec J., 2004, Definitions of logopedics, http://www.wsp.krakow.pl/~sksurowa