Surowaniec Józef, Edukacja ustawiczna wirtualnych nauczycieli-logopedów (w druku).

   Dojrzała w Polsce koncepcja współczesnej logopedii jako samodzielnej nauki pedagogicznej. Podobnie jak w całej Europie, na progu trzeciego tysiąclecia odchodzi się więc od XIX-wiecznej koncepcji logopedii jako nauki medycznej, zgodnie z tezą, że wszystko, co jest związane z edukacją, specjalną edukacją czy też reedukacją, jest domeną nauki pedagogicznej - podstawowej i centralnej dyscypliny w teorii i praktyce nauczania oraz wychowania.
   Przedmiotem tak rozumianej dziedziny nauki są zaburzenia (wady) mowy. Logopedię definiujemy zatem jako samodzielną naukę pedagogiczną o zaburzeniach (wadach, zakłóceniach, naruszeniach, deficytach) mowy, sposobach zapobiegania ich powstawaniu oraz metodach postępowania korekcyjnego. Powyższe ujęcie zakreśla już dość rozległy obszar wiedzy dziedzinowej. Nie znajduje zatem uzasadnienia fakt włączania w jej zakres jeszcze przedmiotu kształtowanie się mowy dziecka, który jest domeną takich nauk, jak: lingwistyka pedagogiczna (pedolingwistyka, lingwistyka edukacyjna, lingwistyka kognitywna, lingwistyka stosowana, językoznawstwo stosowane), fonetyka (fonetyka artykulacyjna, fonetyka porównawcza, fonetyka stosowana) i inne. Gdyby w zakres nauki logopedycznej włączyć wymienione dyscypliny naukowe, to automatycznie malałby związek z jej podstawowym przedmiotem, tj. zaburzeniami mowy, które stanowią obszar już nader rozległy. Dla lingwisty ważne jest zjawisko ludzkiego porozumiewania się, podczas gdy dla logopedy - tylko zakłócenie tego procesu. Podobnie rzecz się ma w przypadku psychologa, którego interesuje zachowanie się językowe, a logopedę - wychowanie, czy też w przypadku medyka, którego cechuje postępowanie lecznicze, a logopedę - oddziaływanie pedagogiczne. Czym innym jest czerpanie z dorobku nauk o języku, nauk behawioralnych i nauk biomedycznych, a zupełnie czymś odmiennym dublowanie tychże nauk lub zawłaszczanie ich obszarów (utrwalonych w życiu społecznym) [por. 11:18].
   Decyzją Ministerstwa Oświaty i Szkolnictwa Wyższego z roku 1967 logopedia została uznana za przedmiot poboczny uniwersyteckich studiów pedagogicznych. W wyniku tej decyzji rozpoczęto kształcenie logopedów (w trybie stacjonarnym i zaocznym) w roku akademickim 1967/68 na Uniwersytecie Marii Curie-Skłodowskiej w Lublinie. Już wtedy dostrzegano potrzebę uruchomienia pełnych (5-letnich) studiów logopedycznych oraz wprowadzenia elementów logopedii we wszystkich zakładach kształcenia nauczycieli [7:171].
   Zgodnie z zarządzeniem MOiW z 6 lipca 1983 roku słuchaczami studium logopedycznego mogą być nauczyciele posiadający kwalifikacje pedagogiczne. Z tego też względu podyplomowo kształcili się nauczyciele czynni zawodowo.
   Ministerialny Ramowy program nauczania z 1987 roku przeznaczony dla uniwersytetów oraz wyższych szkół pedagogicznych, w szczególności dotyczący przedmiotu "logopedia" na kierunku studiów wychowanie przedszkolne i nauczanie początkowe, określa cel kształcenia: "zajęcia z logopedii mają na celu zapoznanie studentów z podstawowym warsztatem logopedy, z różnymi przypadkami zaburzeń mowy oraz wad mowy, a także, możliwie obszernie, ze sposobami postępowania terapeutycznego. Powinny także wyposażyć kandydatów na nauczycieli w takie umiejętności teoretyczne i praktyczne, które pozwolą w przyszłości wcześnie rozpoznać wadę, właściwie pokierować losem dziecka, a także skutecznie pomóc w mniej skomplikowanych przypadkach" . Tymczasem nawet w uczelniach pedagogicznych w programach studiów logopedia jest realizowana w trybie ćwiczeniowym. Czyżby w dydaktyce szkół wyższych akademicka edukacja logopedów miała się ograniczać wyłącznie do ćwiczeń?
   Pedagogiczny profil edukacji logopedycznej utrwalał się na przestrzeni ćwierćwiecza. Jednak pokusy zawłaszczeniowe doprowadziły do nienormalnego stanu - do dominacji orientacji lingwistycznej [8:54; 10:200].
   Obecnie studia logopedyczne są prowadzone w wielu uczelniach naszego kraju, ale najczęściej pod patronatem instytutów filologicznych, polonistycznych, albo językoznawstwa, a nawet slawistyki i są zdominowane przez lingwistów. Stąd też kształcenie koncentruje się głównie na edukacji teoretycznej - lingwistycznej/polonistycznej. Wszystkie kierownictwa tych studiów - jak podkreśla S. Milewski (2002) - sprawują filolodzy [5:14].
   Wbrew zarządzeniu MOiW, wymienionemu wyżej, co do wymogu kwalifikacji pedagogicznych studia logopedyczne podejmują niepedagodzy, którzy w postępowaniu pedagogicznym (a nie medycznym) mają niwelować zaburzenia i wady mowy. A więc adepci logopedii w niewielkim stopniu poznają warsztat logopedy. Stan takiej edukacji logopedów jest powszechnie krytykowany. Aktualny system kształcenia logopedycznego nie zapewnia przygotowania pedagogicznego. W modelu kształcenia nie określa się rodzaju i zakresu kompetencji, jakie powinien posiadać logopeda. Podyplomowe studia logopedyczne nie zapewniają słuchaczom dyplomów, które by określały zakres ich kompetencji. W programach tych studiów brak jest określenia znaczenia dla logopedii nauk pomocniczych: nauk o języku, nauk behawioralnych i nauk biomedycznych [por.11:15-16].
   Ustalenia w tym względzie Międzynarodowego Towarzystwa Logopedów i Foniatrów - IALP (International Association of Logopedics and Phoniatrics) z 1995 roku dotyczące kształcenia logopedów - kompetentnych i twórczych specjalistów (o określonym profilu, a nie personelu pomocniczego) - zawierają dane o korelacji nauk pomocniczych (nauk o języku, nauk behawioralnych i nauk biomedycznych) z logopedią [9:30-31]. W zaleceniach programowych zwraca się uwagę, że należy jasno określać znaczenie poszczególnych dyscyplin tych nauk dla teorii i praktyki logopedycznej. Program obok ogólnie sformułowanych zasad kształcenia logopedów zawiera wytyczne dotyczące konieczności przestrzegania granic kompetencyjności dziedzinowej (unikania następstw z tytułu niekompetencyjności). Wyraźne rozgraniczenie kompetencyjności specjalistów dyscyplin graniczących ze sobą ma zapobiegać zacieraniu granic tej kompetencyjności, gdyż w praktyce prowadzi to do stwarzania trudnego do określenia pogranicza interdyscyplinarnego (bezkompetencyjnego) przez specjalistów (terapeutów, niepedagogów) niekompetentnych [9:32]. Zacieranie granic kompetencyjności to nic innego, jak asekurowanie się przed ewentualną odpowiedzialnością za postępowanie niekompetentne, nieprawne. Dla przykładu: logopeda - nauczyciel zajmuje się edukacją (specjalną edukacją, reedukacją, rewalidacją, rehabilitacją) dziecka/ucznia z zaburzeniami mowy, a nielogopeda (pseudologopeda) leczy, i to często nie dziecko, lecz jego wadę: afazję, autyzm, dysfonię dziecięcą, dysgramatyzm (!) itp., a zamiennie, leczy "podmiot", "klienta", "pacjenta" (!) itd. [por. 11:18].
   W wytycznych zaleca się też, aby kształcenie logopedów prowadzili specjaliści wykwalifikowani logopedzi z bogatą praktyką w poradniach. W trakcie zaś wstępnego kształcenia należy wdrażać adeptów logopedii do pracy badawczej (np. pisanie prac dyplomowych), do ulepszania metod i doskonalenia form opieki logopedycznej. Na problem ten zwraca także uwagę Ł. S. Wołkowa (2002), podkreślając, że do logopedii jako dyscypliny naukowej nie można stosować utylitarnego podejścia, a w uczelniach powinien ją wykładać wykładowca posiadający dyplom logopedy [19:10].
   Logopedia początków XXI wieku rozwija się pod przemożnym wpływem pedagogiki specjalnej. Integracyjne formy korekcyjnego nauczania (i przeuczania) oraz wychowania wymagają współczesnych form oddziaływania logopedycznego - holistycznego podejścia w postępowaniu logopedycznym.
   Wymienione zostały tylko ważniejsze uwarunkowania edukacji logopedycznej pedagogów-logopedów. Na nie nakładają się i inne determinanty wynikające z procesów integracyjnych i globalizacyjnych przebiegających w świecie. Pojawia się tu pytanie: a jak powinno wyglądać kształcenie logopedyczne w dobie Internetu?
   Potrzeba ciągłego/ustawicznego doskonalenia się zawodowego współczesnego człowieka pozostaje poza wszelką dyskusją. Kwalifikacje nabyte w edukacji szkolnej dezaktualizują się w błyskawicznym tempie. W poszukiwaniu form dokształcania rozglądamy się za najbardziej efektywnymi, najmniej kolidującymi z życiem rodzinnym i zawodowym. W sukurs idzie nam nauczanie na odległość z wykorzystaniem Internetu, który jest doskonałym medium do edukacji na odległość. Dzięki Internetowi, który staje się najbardziej uniwersalnym narzędziem dla człowieka, coraz większego znaczenia nabierają elementy nauczania na odległość, takie jak: a) seminaria on-line, b) dyskusje w małych grupach, c) zespoły partnerskie, d) symulacje, e) tekstowe konferencje komputerowe, które prowadzi, stymulując dyskusje - tutor (w naszym przypadku mógłby to być np. logopeda z II lub III stopniem specjalizacji) [3:93; 4].
   Fenomen Internetu polega na nieograniczonej formie obiegu informacji sieciowej - informacji przydatnej dla każdego internauty. Dlatego jest idealnym miejscem dla poszukujących szybkich i aktualnych informacji na wysokim poziomie. Przy tym umożliwia wartościowanie, interpretowanie i krytyczne analizowanie dostępnych informacji. To internauta decyduje o tym, co go interesuje, i dokonuje wyboru informacji (rzetelnej w odróżnieniu od bałamutnej).To już nie zwykły odbiór, tu mamy zjawisko interaktywności [6:15; 15].
   Internet jako uniwersalny środek komunikacyjny umożliwia przekazywanie: obrazu, dźwięku, głosu, tekstu, animacji, a przy tym cechuje się powszechną dostępnością. Walorem gromadzonej wiedzy na stronach WWW jest to, że może ona być na bieżąco aktualizowana i uzupełniana. W globalnej sieci nie istnieją żadne (poza językowymi) bariery i nie ma cenzury oraz manipulacji tekstem autorskim. Internet stwarza dogodne warunki sprzyjające edukacji na odległość oraz popularyzacji technik dystansowego nauczania. W kształceniu na odległość adeptów logopedii wymienione elementy znajdują już zastosowanie. Do zajęć stacjonarnych coraz częściej włącza się materiały pozyskiwane z Internetu. W zasobach Internetu już funkcjonuje informacja dziedzinowa dotycząca przede wszystkim edukacji logopedycznej w postaci wykładów, artykułów, podręczników, poradników, słowników, instruktaży, programów tematycznie związanych z oświatą oraz opieką logopedyczną [por. 14:202].
   Dzięki rozwojowi telematyki uczelnia wyższa staje się szkołą wirtualną, niemal że nieograniczoną w przestrzeni i czasie. W postaci wirtualnej uczelnia sama przybliża się do osoby kształcącej się (nawet z najodleglejszych zakątków świata). Telematyka, wkraczając do edukacji (w tym i do specjalnej edukacji), umożliwia każdemu nauczycielowi integrowanie multimediów z praktyką nauczania [3:193; 13:213].
   Nauczanie na odległość z wykorzystaniem Internetu ma wiele zalet: a) ustępują bariery czasu i przestrzeni, które stanowią przeszkodę dla wielu osób podejmujących edukację; b) kształcący się mogą się doskonalić w zależności od indywidualnych potrzeb (uczenie się w zależności od bieżących potrzeb); c) zapewnia komfort czasowy związany z wyborem pory i czasu nauki; d) eliminuje koszty dojazdów i zakwaterowania w ośrodkach akademickich; e) cechuje się wysokim poziomem merytorycznym; f) jest to przyjazna forma dla osób o utrudnionym dostępie do tradycyjnej edukacji (przełamanie barier psychicznych w przypadku osób niepełnosprawnych i/lub osób w znacznym oddaleniu od ośrodków uniwersyteckich, także w przypadku Polonii rozsianej po całym świecie); g) zindywidualizowany i bezstresowy charakter [2].
   Wyróżnia się dwie formy nauczania na odległość: a) nauczanie synchroniczne (równoczesne uczestniczenie w zajęciach grupowych studentów i nauczyciela), które przypomina nauczanie tradycyjne, różni się jednak od niego tym, że studenci są od siebie oddaleni (por. z TV interaktywną oraz telekonferencjami), b) nauczanie asynchroniczne, nie wymagające symultanicznego uczestnictwa studentów i nauczyciela, uczący się sami decydują o miejscu i czasie realizowania swoich zadań edukacyjnych.
Nauczanie na odległość za pomocą poczty elektronicznej może się odbywać według następującego scenariusza: a) nauczyciel wysyła do studiujących tekst zadania, b) studiujący opracowują i wysyłają odpowiedź do nauczyciela akademickiego, c) nauczyciel sprawdza i o rezultatach powiadamia studentów. Poza tym studenci mogą się wpisywać na listy dyskusyjne na wybrany temat [3:91].
   Za pomocą poczty elektronicznej można przesyłać materiały dydaktyczne, a prędkość przekazywania ich, jak i wszelkiej informacji, jest zadziwiająca, gdyż pojawia się u adresata w parę sekund po wysłaniu.
   Program Net Meeting zainstalowany w komputerze umożliwia odbywanie w Internecie spotkań "na żywo". Może to być pogawędka prowadzona za pomocą tekstu pisanego, może to być też wideokonferencja, jak również rozmowa telefoniczna (w cenie lokalnego połączenia nawet z drugim końcem świata) [12:158]. Wymieniony program udostępnia funkcję współtworzenia dokumentu przez grupę osób połączonych Siecią (telepraca).
   Pedagog-logopeda, poruszając się po bezkresnych obszarach zasobów internetowych, może pozyskiwać informacje na każdy temat. Dokonująca się w świecie internetyzacja obejmuje zarówno edukację/autoedukację (specjalną edukację, reedukację), jak i korekcję/autokorekcję logopedyczną. A wizja przyszłej edukacji europejskiej - to przede wszystkim międzynarodowa kooperacja. Sieć stwarza warunki do urealnienia takiej współpracy, także w zakresie nauk o komunikacji mownej. Współpracę taką Unia Europejska (i organizacje międzynarodowe, m.in. Europejska Asocjacja na rzecz Komunikacji Mownej, Międzynarodowe Towarzystwo Logopedów i Foniatrów, Komitet Stałej Łączności Ortofonistów-Logopedów) zainicjowała już w roku 1996 programem "Erasmus" oraz w ramach działalności grupy sieciowej powołanej do realizacji tematu: terapia dotycząca mowy i języka z uwzględnieniem programu "Sokrates". Tu dodam, że głównym celem grupy sieciowej jest rozważanie (analizowanie) bieżącego stanu edukacji, wysuwanie propozycji i rekomendacji dla przyszłości edukacji w naukach o komunikacji mownej. W tym celu zostały uformowane cztery grupy tematyczne związane z zadaniami Sieci: Fonetyczna, Techniki Języka Mówionego oraz Komputerowego Wspomagania Nauki [por. 1; 17; 18].
   Te nowe uwarunkowania stwarzają potrzebę kreowania nowego modelu kształcenia logopedycznego. Zaistniały w związku z tym warunki do unowocześniania/modyfikowania dydaktyki logopedycznej - głównie do sprzęgania zajęć stacjonarnych z realizowanymi na odległość, do powoływania do życia uniwersytetów wirtualnych czynnych przez 24 godziny na dobę, co w przypadku studiów podyplomowych (kształcenia zaocznego) nabiera szczególnego znaczenia. Ustawiczny charakter tego kształcenia już się utrwalił. Edukacja logopedyczna w perspektywie powinna się koncentrować głównie na wieku rozwojowym uczących się. Właściwa opieka logopedyczna (pedagogiczna) w okresie wieku rozwojowego (wychowanie przedszkolne, nauczanie szkolne stopnia podstawowego oraz średniego) powinna optymalnie niwelować zaburzenia komunikacji mownej (w tym i zakłócenia, naruszenia rozwoju mowy), które to w życiu dorosłym pojawiają się w znikomym procencie.
   W perspektywie - w warunkach wirtualnej rzeczywistości - ulegać będzie stałej modyfikacji dotychczasowy model edukacji i opieki logopedycznej, a dzięki Internetowi już teraz powstają początki wirtualnej logopedii i wirtualnej edukacji logopedycznej [16:90].
   W Internecie upatrujemy korzyści dla świadczonego społeczeństwu poradnictwa logopedycznego. Pojawia się możliwość prowadzenia tą drogą wirtualnych konsultacji logopedycznych (oświata logopedyczna, profilaktyka, korekcja).
   W edukacji wirtualnych logopedów - nauczycieli trzeba zatem uwzględniać zapoznawanie ich ze zunifikowanym zasobem terminologii logopedycznej, który jest stale modyfikowany (indeksacja, standaryzacja, internacjonalizacja, unifikacja, normalizacja) [14]. Ustawicznej edukacji niewątpliwie służyć będzie procedura uzyskiwania stopni specjalizacji zawodowej z logopedii: logopeda I, II i III stopnia (dla nauczycieli), surdologopeda, oligofrenologopeda i tyflologopeda - I, II i III stopnia (dla nauczycieli-defektologów pracujących w szkolnictwie specjalnym). Wojewódzkie Komisje Kwalifikacyjne ds. stopni specjalizacji zawodowej nauczycieli kwalifikują w zakresie I i II stopnia, a Główna Komisja do Spraw Stopni Specjalizacji Zawodowej Nauczycieli w Warszawie w zakresie III stopnia [por. 9:32].
   To garść założeń metodologicznych podyplomowego kształcenia zawodowego kompetentnych i twórczych specjalistów - nauczycieli-logopedów realizowanego na odległość za pomocą Internetu.

Bibliografia
1. Beck J., Camilleri B., Chantrain H., Klippi A., Leterme M., Lehtihalmes M., Schneider P., Vieregge W., Wigfors E., 1999, Communication Science within Education for Logopedics/Speech and Language Therapy in Europe: the State of the Art., http://wrangler.essex.ac.uk/tn-speech/eurospeech97/jb.html
2. Koziej S., 2002, Nauczanie na odległość z wykorzystaniem Internetu jako perspektywa kształcenia ustawicznego w XXI wieku, Prace VII Międzynarodowej Konferencji Nauka a jakość życia, Wilno 2002.
3. Kubiak M. J. , 1997, Internet dla nauczycieli. Nauczanie na odległość, EDU-MIKOM, Warszawa.
4. Kubiak M. J., 2000, Wirtualna edukacja, Warszawa.
5. Милевский С., 2002, Система профессиональной подготовки логопедов в Польше, [w:] Л. С. Волкова и соавторы (ред.), Современная логопедия: теория, практика, перспективы, Материалы международной научно-практической конференции (12-14 сентября 2002 года), Москва 2002.
6. Оганесян Е. В., Налбандян О. Г., 2002, Дистанционные технологии и дистантное обучение в реализации современных принципов высшего дефектологического образования, [w:] Л. С. Волкова и соавторы (ред.), Современная логопедия: теория, практика, перспективы, Материалы международной научно-практической конференции (12-14 сентября 2002 года), Москва 2002.
7. Parolowa U., 1967, Studia logopedyczne na UMCS w Lublinie, "Logopedia" 7(1967), 171.
8. Surowaniec J., 1994, Przedmiot logopedii, "Logopedia" 21(1994), 53-64.
9. Surowaniec J., 1998, Logopedia a dyscypliny pograniczne, [w:] I. Nowakowska-Kempna (red.), Logopedia jako nauka interdyscyplinarna – teoretyczna i stosowana, Uniwersytet Śląski, Podyplomowe Studium Logopedii i Glottodydaktyki z Terapią Pedagogiczną, Katowice, 27-34.
10. Surowaniec J., 1998, Logopedyczne kształcenie pedagogów przedszkolnych i wczesnoszkolnych, [w:] I. Adamek (red.), Idee i strategie edukacji nauczycieli klas I-III i przedszkoli, Wydawnictwo Naukowe WSP, Kraków, 200-205.
11. Surowaniec J., 2000, Determinanty edukacji logopedycznej, [w:] E. Łuczyński (red.), Kształcenie logopedyczne. Cele i formy, Wydawnictwo Uniwersytetu Gdańskiego, Gdańsk, 15-19.
12. Surowaniec J., 2001, Autoedukacja i autokorekcja logopedyczna internautów polskojęzycznych, [w:] R. Brazis, J. Wołkonowski (red.), Nauka a jakość życia, Prace VI Międzynarodowej Konferencji, Studium Vilnense, Wilno, 2000, vol. 9, nr2, 158-160.
13. Surowaniec J., 2001, Informacja internetowa w edukacji logopedycznej, [w:] J. Kida (red.), Literatura i sztuka a wychowanie, Wydawnictwo Wyższej Szkoły Pedagogicznej, Rzeszów, 209-216.
14. Surowaniec J., 2001, Разноязычная логопедическая терминология в эдукации Интернета, [w:] V. Kuzina (red.), Rígas Pedagogijas un Izglítíbas Vadíbas Augstskolas. Zinátniskie Raksti III, Riga, 200-203.
15. Surowaniec J., 2002, Logopedia wirtualna dla internautów polskojęzycznych, Autocorection, http://www.wsp.krakow.pl/~sksurowa/
16. Сурованец Ю., 2002, Логопедия и Интернет, [w:], В. Н. Скворцов (ред.), VI Царскосельские чтения. Международная научно-практическая конференция, 2002, Санкт-Петербург, том VII, 88-90.
17. Wigforss E., 1998, Educational programmes in Europe in logopedics/speech and language pathology and therapy/orthophonie, http://www.ldc.lu.se/logopedi/europe
18. Wigforss E., The Thematic Network in Speech Communication Sciences. Speech and Language Therapy/Logopedics, http://www.ldc.lu.se/logopedi/europe/SLT.html
19. Волкова Л. С., 2002, Научные основы совершенствования подготовки логопедов в высшей школе, [w:], В. Н. Скворцов (ред.), VI Царскосельские чтения. Международная научно-практическая конференция, 2002, Санкт-Петербург, том VII, 9-10.